Eerlijk verduurzamen binnen de Warmtetransitie

Voor een eerlijke verdeling van baten en lasten in klimaatbeleid zijn niet alleen juridische of beleidsmatige handvatten nodig. In de uitvoering ervan gaan namelijk ook de waarden en opvattingen van uitvoeringsorganisaties en ambtenaren een rol spelen. En voor je het weet pakt klimaatrechtvaardigheid voor inwoners helemaal niet rechtvaardig uit.

Lokale en regionale ambtenaren worstelen met het realiseren van klimaatrechtvaardigheid. Hoewel rapporten zoals het WRR-rapport ‘Rechtvaardigheid in Klimaatbeleid’ handvatten bieden om dit begrip te definiëren, blijven concrete aanwijzingen over rechtvaardig handelen uit. Dit zorgt voor onzekerheid bij ambtenaren die verantwoordelijk zijn voor een eerlijke verdeling van de lasten en baten van klimaatbeleid. Rechtvaardige uitkomsten hangen namelijk niet alleen af van de beleidswaarden, maar ook van de opvattingen van uitvoeringsorganisaties en betrokken ambtenaren. Om dit beter te begrijpen, richt IPW Klimaatwerk zich op de warmtetransitie. Zij onderzochten drie cases waarbij geprobeerd is om warmtenetten aan te leggen, met wisselende resultaten.

Rechtvaardig klimaatbeleid

Burgers krijgen vaak pas inspraak aan het einde van de planvorming voor warmtenetten. Hoewel zij regelmatig worden geïnformeerd, enquêtes invullen of geeltjes mogen plakken tijdens participatiebijeenkomsten, blijft echte invloed op de plan- en besluitvorming meestal buiten bereik. Zelfs als bewoners hier actief om vragen, wordt pas met hen gesproken als de verantwoordelijke organisaties al overeenstemming hebben bereikt over het plan. Daarnaast speelt betaalbaarheid een cruciale rol. Het succes van warmtenetten hangt sterk af van hoe betaalbaar deze zijn en van het nakomen van beloftes daarover.

Voor rechtvaardig klimaatbeleid en uitvoering moet je als overheid duidelijke waarden, zoals ‘de vervuiler betaalt’ of ‘niemand gaat erop achteruit’, op verschillende niveaus verankeren om de lasten en baten eerlijk te verdelen. Dit vereist aandacht op drie niveaus:

1. Beleidsontwikkeling: Hier ligt de basis in de beleidsfilosofie en de bijbehorende instrumenten die worden gekozen.
2. Uitvoeringsorganisatie: De manier waarop uitvoerende instanties middelen en doelen afstemmen en verantwoorden, weerspiegelt bepaalde waarden. De inrichting van deze organisaties sluit bepaalde waarden in en andere juist uit.
3. Ambtelijk optreden: Ambtenaren moeten in staat zijn om met verschillende opvattingen over rechtvaardigheid te werken. Dit betekent bijvoorbeeld rechten en plichten erkennen én tegelijkertijd oog houden voor solidariteit.

Aanbevelingen

Om zorgen over de betaalbaarheid van de warmtetransitie weg te nemen, doen we drie aanbevelingen:

1. Wees solidair: Schuif kosten en risico’s niet af op de zwakste partijen, zoals huurders van sociale huurwoningen. Verspreid de lasten door risico’s te collectiviseren, zodat alle burgers bijdragen.
2. Stem je uitvoeringsorganisatie af op de opgave: Richt publieke BV’s op die verantwoordelijkheid dragen voor een betaalbaarheidsbelofte, zoals ‘niet duurder dan gas’. Dit maakt het mogelijk om de organisatie rondom belangrijke overheidswaarden te structureren.
3. Maak betaalbaarheid onderdeel van het traject: Betaalbaarheid ontstaat in een gezamenlijke aanpak waarin langlopende relaties worden opgebouwd. Wees eerlijk naar bewoners: de warmtetransitie levert geen directe euro’s op, maar andere waardevolle voordelen zoals wooncomfort, een groene wijk en leveringszekerheid in een onzekere wereld. Sluit als overheid aan bij wat bewoners belangrijk vinden.

Op deze manier kan de overheid zorgen over betaalbaarheid serieus nemen.